آستان مقدس امامزاده هادی بن علی (علیه السلام) ـ همدان به امامزاده هادی بن علی (علیه السلام) معروف می باشد. بر روی سنگ قبری كه در داخل ضریح امامزاده قرار دارد صاحب مزار چنین معرفی شده است: امامزاده عظیم‌الشأن حضرت هادی بن علی بن حسین (علیه السلام) معروف به فرزند علی (علیه السلام) درباره نسب امامزاده منابع مختلفی چون «بحرالأنساب» و «بدائع الانساب» اتفاق نظر دارند كه ایشان فرزند بلافصل امام علی بن الحسین (علیه السلام) می‌باشند. یك اعتقاد بر این است كه ایشان در زمان حكومت حجاج بن یوسف ثقفی در جریان مهاجرت از مدینه به ری درهمدان رحلت فرموده‌اند. نظر دیگر بر این است كه این سفر در زمان هشام بن اسماعیل و الی مدینه در سال 86 ه‍.ق رخ داده است.1 در ورقه شجره‌نامه امامزاده به این نكته اشاره شده كه تا حدود هفتاد سال قبل لوحی به خط كوفه مربوط به هویت صاحب بقعه در دیوار آن نصب بوده كه با همدستی خادم بنا به سرقت برده شده است. دكتراذكایی: «... یك مزار دیگر «فرزند علی» هم ـ درست به همین عنوان در تداول مردم همدان ـ در شهر ما نزدیك آرامگاه باباطاهر، وجود دارد كه باز نسب سازان ولایت آن را مرقد «هادی بن علی السجاد (علیه السلام)» قلمداد نموده و گفته‌اند كه بر سنگ قبر قدیمی مفقود ‌آنجا همین نسب (هادی بن علی) مكتوب بوده است؛ اما موافق با آنچه شادروان حجة الاسلام عندلیب‌زاده اظهار فرموده: «چون از اولاد امام سجاد (علیه السلام) كسی به نام هادی» در كتب انساب یاد نگردیده؛ لذا بنا بر قاعده متداول اطلاق اولاد بر اجداد...، او را به عنوان هادی بن علی بن الحسین شناخته‌اند». بنا منسوب به امامزاده هادی بن علی بن حسین (علیه السلام) می‌باشد. برخی از محققان صاحبنظر از جمله، حجةالاسلام عندلیب‌زاده معتقدند كه این مزار خاكجای هادی فرزند بلافصل امام سجاد (علیه السلام) می‌باشد كه در زمان حجاج بن یوسف ثقفی در جریان مهاجرت از مدینه به ری در همدان وفات نموده‌اند. برخی دیگر از محققان از قبیل، دكتر اذكایی معتقدند كه مزار مرسوم به امامزاده هادی یا آنچنانكه در میان مردم همدان معروف است «فرزند علی»، مزار شخصی از خاندان علویان یا سادات حسنی همدان در قرن ششم هجری می‌باشد كه این مطلب با توجه به قرارگیری مزار مزبور در منطقه «باغ علی» كه از دیرباز به عنوان موقوفه خاندان علوی همدان شناخته شده، چندان دور از انتظار به نظر نمی‌رسد. السَّلامُ عَلَیکَ اَیُّهَا السَّیِّدُ الزَّکِیُّ، اَلطّاهِرُ الوَلِیُّ، وَالدّاعِی الحَفِیُّ؛ اَشهَدُ اَنَّکَ قُلتَ حَقّاً، حَقّاً، وَنَطَقتَ حَقّاً وَصِدقاً، وَدَعوتَ اِلی مَولایَ وَمَولاکَ، عَلانِیَةً وَسِرًّا، فازَ مُتَّبِعُکَ، وَنَجا مُصَدِّقُکَ، وَخابَ وَخَسِرَ مُکَذِّبُکَ، وَالمُتَخَلِّفُ عَنکَ، اَشهَد لی بِهذهِ الشَّهادَةِ، لِاَکونَ مَنَ الفائِزینَ بِمَعرِفَتِکَ وَطاعَتِکَ، وَتَصدیقِکَ وَاتِّباعَکَ، وَالسَّلامُ عَلَیکَ یا سَیِّدی وَابنَ سَیِّدی. اَنتَ بابُ اللهِ المُؤتی مَنهُ، وَالمَأخوذُ عَنهُ، اَتَیتُکَ زائِراً، وَحاجاتی لَکَ مُستَودِعةً، وَها اَنَا ذا اَستَودِعُکَ دینی وَاَمانَتی، وَخَواتیمَ عَمَلی، وَجَوامِعَ اَمَلی اِلی مُنتَهی اَجَلی، وَالسَّلامُ عَلَیکَ وَرَحمَةُ اللهِ وَبَرَکاتُه. *** سلام بر تو ای آقای پاک و پاکیزه و سرور من و ای دعوت کننده (به حق) به مهربانی، گواهی دهم که تو حق گفتی و به حق و راستی سخن کردی و (مردم را) آشکارا و نهان بسوی مولای من و مولای خودت دعوت فرمودی رستگار شد پیرو تو و نجات یافت تصدیق کننده ات و نومید و زیانکار شد تکذیب کننده ات و آنکس که با تو مخالفت کرد گواه باش برای من این گواهی را تا من بوسیله معرفت و اطاعت تو و تصدیق و پیروی کردنت از زمره رستگاران باشم و سلام بر تو ای آقای من و ای فرزند آقای من توئی درگاه خدا که از آن درآیند و (معالم دین را) از آن بگیرند آمده ام به درگاهت برای زیارت و حاجت های خود را به تو سپرده ام و من اکنون به تو می سپارم دینم و امانتم و سرانجام کارهایم و همه آرزوهایم را تا پایان عمرم و بر تو باد سلام و رحمت خدا و برکاتش. آستان امامزاده هادی (علیه السلام) در قسمت شمال غرب شهر همدان، با فاصله اندكی در جنوب آرامگاه باباطاهر، در داخل میدانی به همین نام قرار گرفته است. بنای مورد بحث فاقد كتیبه تاریخی ساختمان و نام بانی می‌باشد. ساختمان بنا مكرراً مورد مرمت بازسازی و نوسازی قرار گرفته و اكنون در وضعیت مناسب و خوبی قرار دارد. بنا تا قبل از ‌انجام مرمت‌ها و تعمیراتی كه در سالهای دهه چهل خورشیدی بر روی آن انجام گرفت، در قسمت ضلع شمالی (كه هم اینك مدخل بنا در همین ضلع واقع است)، دارای اتاق ورودی به طول 8 متر و عرض 4 متر بوده كه در جریان مرمت‌ها و تعمیرات بنا، به كلی تخریب شد و به وضعیت كنونی در آمد. همچنین در مرمت‌هایی كه در سالهای اخیر بر روی بنا انجام گرفته، تمام اضلاع چهارگانه بنا از بیرون با آجر و ملاط سیمان مورد بازسازی یا به عبارت بهتر نوسازی قرار گرفته و هویت اصلی و پیشین خود را از دست داده است. امامزاده هادی در میان مردم همدان به امامزاده «فرزند علی» نیز موسوم و معروف است. دكتراذكایی با توجه به نظر كارشناسان درباره قدمت ساختمان بنا كه آنرا به سدة ششم یا اوایل سده هفتم ه‍.ق تاریخگذاری كرده‌اند، معتقد است كه این آرامگاه، ممكن است از مقابر علویان حسنی همدان بوده باشد؛ ولی به قرائتی معین از جمله: اشتراك مفهوم دراسم «اهل علی»، «فرزندعلی» نیز قرب جوار آن با منطقه «باغ علی» (موقوفه «علوی» صفوی) گمان می‌رود كه آن، مقبره‌ای از اعضای خاندان «علی» ازسادات حسینی، درجریان تبدیل انساب مزارات حسنی قدیم ازاوایل عهد صفوی به حسینی؛ بعضاً در مقابر سادات حسنی مدفون شده‌اند كه بالمره آن مزارات نسبت به ایشان اشتهار یافته است. یك چنین تحولات مزارشناختی «از حسنی به حسینی» در سراسر ایران زمین، طی دوران صفویه وشیعیگری غالیه را می‌توان به «انقلاب حسینی» (!) تعبیر نمود.2 بنای مورد بحث، تاكنون مورد بررسی و تك نگاری جدی قرار نگرفته است، ولی با وجود این در برخی كتب عمومی، مرتبط با موضوع تاریخ و باستان‌شناسی همدان مطالبی هر چند كوتاه درباره این امامزاده آمده است. از جمله، مصطفوی،3 اذكایی،4 خان‌زاده،5 جهانپور6 و ... هر یك اشاراتی به این بنا چه از نظر ویژگیهای معماری و چه از نظر ویژگیهای مزارشناختی داشته‌اند. اضافه بر اینها، در برخی از دانشنامه‌ها و دایرة المعارف‌ها از قبیل؛ دایرة المعارف تشیع7 و دایرة المعارف بناهای آرامگاهی8 مطالب كوتاهی درباره این بنا به چشم می‌خورد. بنای امامزاده هادی بر نقشه مربع یا چهار ضلعی ساخته شده و دارای گنبد دوپوش با گنبد 16 ضلعی بیرونی و گنبد نیم كروی داخلی است. بنای مورد بحث، درسالهای گذشته، از دو قسمت اتاق ورودی و اتاق مقبره (گنبدخانه) تشكیل می‌شده كه در اثر مرمت‌ها و تعمیرات ساختمانی انجام گرفته در بنا، بخش اتاق ورودی به طور كامل از میان رفته است. هم اینك، ورودی و مدخل بنا، در ضلع شمالی بنا قرار دارد. در هر یك از اضلاع چهارگانه بنا، سه طاقنما مشاهده می‌شود كه طاقنماهای طرفین كوچكتر و طاقنماهای میانی عریض‌تر می‌باشند. مقبره، به طور كلی از سه قسمت بدنه چهار ضلعی، منطقه انتقالی یا گریوگنبد و گنبد تشكیل شده است. با مرمت‌هایی كه هر چند سال یكبار با همكاری اداره كل میراث فرهنگی استان و اداره اوقاف در این بنا انجام گرفته، وضعیت ظاهری آن تقریباً سالم می‌باشد. ارتفاع بنای فوق‌الذكر، حدود 12 متر می‌باشد. از آنجایی كه بنا مكرراً دستخوش مرمت و بازسازی شده، لذا از مصالحی كه در ساخت اولیه بنا مورد استفاده قرار گرفته، مقدار زیادی باقی نمانده ولیكن احتمال می‌رود از آنجایی كه بنا تا حدود 40 سال پیش با شكل و فرم اولیه و اصلی خود بر پا بوده، مصالحی از قبیل ساروج و گچ و آجر متفقاً در ساختمان آن بكار رفته بوده است. در حال حاضر، بنا تماماً از آجر یا ملاط سیمان ساخته شده كه مربوط به سالهای اخیر می‌باشد. بنای امامزاده هادی با نقشه مربع شكل یا چهارضلعی گنبددار ساخته شده است. ابعاد بیرونی بنا 8/50×8/50 متر و ابعاد داخلی آن 5/50×5/50 متر می‌باشد. ورودی و مدخل بنا در ضلع شمالی قرار دارد كه طول و عرض آن 130×200 سانتی‌متر می‌باشد. قسمت داخلی بنا دقیقاً همانند بیرون آن، در هر یك از اضلاع توسط سه طاقنما كه طاقنماهای طرفین كوچكتر و كم عرض‌تر و طاقنماهای میانی عریض‌تر می‌باشد، تزیین شده است. ضریح جدید واقع بر روی مزار به ابعاد 1/80×2/40 متر در وسط بنا قرار گرفته است. نمای بیرونی بنا از دو قسمت، بدنه بنا و گنبد بیرونی تشكیل شده است. چنانچه پیشتر گفته شد، بنای امامزاده هادی، تاكنون چندین بار مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است و بنای كنونی امامزاده به ویژه قسمت بدنه چهارضلعی بنا كاملاً نوسازی می‌باشد. ولی می‌بایست اشاره شود كه مرمت‌ها و نوسازیهای انجام گرفته، تماماً براساس نقشه و طرح قبلی و اصلی بنا و بدون كوچكترین تغییری در نقشه اصلی بنا و نماهای آن و با مصالح مستحكم تر و جدیدتر انجام یافته است. بنا به صورت چهارضلعی گنبددار ساخته شده است. طول هر یك از اضلاع چهارگانه بنا در نمای بیرونی 8/50 متر می‌باشد. ورودی و مدخل اصلی امامزاده در ضلع شمالی قرار گرفته است. در واقع، ورودی در داخل طاقنمای میانی ضلع شمالی بنا قرار گرفته است. شیوة ساخت و تزیین اضلاع چهارگانه بنا بدین صورت می‌باشد كه تمام اضلاع بنا دقیقاً قرینه و مشابه یكدیگر می‌باشند و هیچ تفاوتی را با یكدیگر نشان نمی‌دهند. در نمای بیرونی بنا و در هر یك از اضلاع چهارگانه، سه طاقنما با طاقهای جناغی نیز قرار دارد. طاقنماهای طرفین هر ضلع از نظر ابعاد و اندازه كوچكتر از طاقنماهای میانی می‌باشد. هر یك از طاقنماها درون قاب مستطیلی شكل (نغول) آجری قرار گرفته‌اند. عرض قابهای مستطیلی كه طاقنماهای كوچك طرفین هر یك از طاقنماهای عریض‌تر، درون آن قرار گرفته‌اند، 1/90 متر می‌باشد و عرض خود طاقنماهای كوچك كه در میان این قابها جاسازی شده‌اند، 1/50 متر می‌باشد. عرض قابهای مستطیلی شكل طاقنماهای میانی 3 متر و عرض خود طاقنما 2/50 متر می‌باشد. عمق تمامی طاقنماها در اضلاع چهارگانه 30 سانتی‌متر می‌باشد. درب ورودی و مدخل اصلی به داخل حرم امامزاده در ضلع شمالی و در داخل طاقنمای بزرگ و عریض همین ضلع قرار گرفته است. عرض درب ورودی 30/1 متر و ارتفاع آن 2 متر می‌باشد. ارتفاع بدنة چهارضلعی بنا از سطح زمین تا پایه گریوگنبد تقریباً 6 متر می‌باشد. با اندكی عقب‌نشینی از گوشه‌های چهارگانه بنا در قسمت فوقانی، گریو شانزده ضلعی گنبد ساخته شده كه ارتفاع تقریبی آن حدود 3 متر می‌باشددر چهار طرف گریو شانزده ضلعی گنبد و مطابق با چهار جهت اصلی، 4 دریچه كه به عنوان نورگیر، روشنایی داخل بنا را تأمین می‌نمایند، مشاهده می‌شود. بلافاصله پس از گریوگنبد و بر فراز آن و با كمی عقب نشینی گنبد شانزده تركی بنا به صورت زیبا و هنرمندانه‌ای قرار گرفته است. در قسمت جنوبی گنبد و در داخل یكی از تركهای شانزده گانه آن دریچه‌ای در حد فاصل دوپوش گنبد تعبیه شده است. ارتفاع گنبد از قسمت فوقانی گریو تا رأس گنبد تقریباً 3 متر می‌باشد. لازم به ذكر است كه یك ردیف كاشی با لعاب فیروزه‌ای رنگ سرتاسر كمر گنبد را به عرض 20 سانتی‌متر می‌پوشاند. به جز این كاشیها، هیچ نوع تزیین خاص دیگری به مانند گتیبه نگاری كاشیكاری و... در نمای بیرونی بنا مشاهده نمی‌شود. داخل بنا از دو بخش بدنه و گنبد نیم كروی داخلی تشكیل شده است. ابعاد داخلی بنا تقریباً 5/50×5/50 متر می‌باشد. هر یك از اضلاع چهارگانه داخلی بنا، دقیقاً همانند نمای بیرونی آن توسط سه طاقنما (دو طاقنمای كوچك در طرفین و یك طاقنمای عریض‌تر در قسمت میانی) تزیین شده است. در ضلع جنوبی داخل بنا، محراب بنا با روكش گچ به عرض 1/90 متر و ارتفاع تقریبی 3 متر قرار گرفته است. سرتاسر ازار بنا از داخل تا ارتفاع 2 متری با كاشیهای یك رنگ با لعاب فیروزه‌ای پوشیده شده است. ابعاد كاشیها 6×16 سانتی‌متر می‌باشد. بر فراز چهار گوشه دیوار حرم با تعبیه فیلپوشها و سه كنجهایی بنا از چهارضلعی به هشت ضلعی تغییر حالت داده تا بدین وسیله مقدمات احداث و ایجاد گنبد مدور بر فراز آن آماده شود. با فاصله اندكی از قسمت هشت گوش و در بالای آن، نمای 16 طاقنمای كوچك پیش از آنكه بدنه مدور طاق شروع شود پدیدار می‌باشند و بالاتر از آن خط دایره نمایان می‌شود و گنبد 16 تركی بر فراز آن ایجاد شده است. لازم به تذكر است كه نحوه و چگونگی طاق‌بندی داخل بنا، با بقعه پیر واقع در تاكستان كه از آثار مسلم عهد سلجوقی است شباهت فراوان دارد. تا چند سال قبل در وسط حرم، ضریح آلت‌سازی چوبی سبز رنگ به طول 3/42 متر و عرض 2/22 متر و ارتفاع نزدیك به 2 متر نصب بود و در میان آن نیز مرقد كاشی فیروزه ساده به طول 2/60 متر و عرض 1/50 متر موجود بوده كه هم‌اكنون با توجه به تغییر و تحولات انجام گرفته در بنا، ضریح مزبور تعویض شده و ضریح فلزی نوسازی به ابعاد 1/80×2/40 متر بر فراز مزار تعبیه شده است. بنای كنونی، دارای نقشه مربع شكل با چهارضلعی گنبددار با ابعاد بیرونی 8/50×8/50 متر و ابعاد داخلی 5/50×5/50 متر می‌باشد. بنا در بخش نمای خارجی یا بیرونی، از سه بخش بدنه، منطقه انتقالی و گنبد شانزده ضلعی و در مقطع داخلی، از دو قسمت بدنه و گنبد نیمكره‌ای یا گنبد عرقچین داخلی تشكیل شده است. بدنه در نمای خارجی با تعدادی قاب مستطیل شكل یا نغول و طاقنماهایی با طاق جناغی تزیین شده و در نمای داخلی نیز با تعدادی طاقنما و كاشی با لعاب فیروزه‌ای رنگ تزیین شده است. تا چند سال قبل اتاق ورودی یا رواقی در ضلع شمالی بنا و چسبیده به بدنه اصلی ساختمان وجود داشته كه مدخل اصلی بنا به شمار می‌رفته است كه هم‌اینك اثری از آن برجا نیست. چنانچه پیشتر اشاره شد، بنا در داخل و بیرون توسط نغولها و طاقنماهایی تزیین شده كه با استفاده از این شیوه، علاوه بر اینكه از ضخامت دیوارها تا حد زیادی كاسته شده، نمای زیبایی نیز به بنا داده شده و آنرا از حالت یكنواخت ساختمانی خارج ساخته‌اند. گنبد بنا به صورت شانزده وجهی می‌باشد. بناهایی با گنبدهای كثیرالاضلاع در نقاط مختلف ایران و در دوره‌های مختلف زمانی وجود دارد. بناهایی با گنبدهای هشت ضلعی و شانزده ضلعی متعلق به دوره ایلخانی و تیموری در قم و بناهایی با گنبدهای هشت ضلعی در شمال ایران متعلق به قرن نهم هجری وجود دارد. با توجه به مسأله آب و هوایی و بارندگی، از گنبد دوپوش كه به بنا كمتر آسیب می‌رساند، استفاده شده است. پوشش خارجی جهت محافظت ساخته شده و با این شیوه گنبد داخلی از رطوبت محفوظ می‌ماند و در ارتفاع كمتری قرار می‌گیرد، تا بیشتر در معرض دید باشد. معمولاً گنبدهای بیرونی (همانطور كه در این بنا مشاهده می‌شود) بلند ساخته می‌شوند و از فاصله‌های دور بخوبی دیده می‌شوند. این طرز معماری خود حالت دینی و احترام بیشتری برای مقبره‌ها كسب كرده است. از ویژگیهای تزیینی بنا، تأكید بر عنصر معماری به عنوان عنصر تزیینی است. بدین ترتیب، نغولها، طاقنماها و دیگر اجزاء معماری به گونه‌ای استادانه نقش اصلی تزیین را با ترتیبی هماهنگ و متقارن و با سادگی كامل بر سطوح بنا، بوجود آورده‌اند. ویژگیهایی كه برای بنای امامزاده هادی، از لحاظ نقشه، نما و گنبد ذكر شد، بیشتر در بناهای دوره سلجوقی و ایخانی مشاهده می‌شود؛ لذا احتمال می‌رود كه بنای امامزاده هادی متعلق به دوره سلجوقی و یا اوایل دوره ایلخانی باشد. استان همدان ـ شهرستان همدان ـ بخش مرکزی ـ شهر همدان.