شهرستان‌ اسفراین‌: این‌ شهرستان‌ با وسعت‌ 45 ،کیلومترمربع در شمال‌ استان‌ خراسان‌ قرار گرفته‌ است‌ و از شمال‌ به‌ شهرستانهای‌ بجنورد و شیروان‌، از خاور به‌ شهرستانهای‌ قوچان‌ و نیشابور، از جنوب‌ و جنوب‌ غربى‌ به‌ شهرستان‌ سبزوار و از باختر به‌ شهرستان‌ بجنورد محدود مى‌شود همان‌، 7. از لحاظ اداری‌ - سیاسى‌، شهرستان‌ اسفراین‌ از دو بخش‌ مرکزی‌، و بام‌ و صفى‌آباد تشکیل‌ شده‌ است‌. بخش‌ مرکزی‌ شامل‌ دهستانهای‌ زرق‌ آباد، رویین‌، میلانو، آذری‌ و دامنکوه‌، و بخش‌ بام‌ و صفى‌آباد شامل‌ دو دهستان‌ به‌ همین‌ نامهاست‌ . ویژگیهای‌ طبیعى‌: تشکیلات‌ زمین‌ شناسى‌ اسفراین‌ ادامة رشته‌ کوههای‌البرز و هم‌زمان‌با چین‌خوردگى‌آلپى‌است‌ . قدیمى‌ترین‌ این‌ تشکیلات‌ مربوط به‌ دوران‌ اول‌ زمین‌ شناسى‌ است‌ که‌ از رسوبات‌ آهکى‌ دولومیتى‌ فشرده‌ مربوط به‌ پرمو - کربونیفر تشکیل‌ شده‌ است‌ . دوران‌ دوم‌ از آهکهای‌ ریز دانه‌ همراه‌ با رگه‌های‌ کلسیت‌ فراوان‌ مربوط به‌ ژوراسیک‌ و نیز آهک‌ و آهک‌ مارنى‌ مربوط به‌ تشکیلات‌ کرتاسه‌ به‌ وجود آمده‌ است‌. در دوران‌ سوم‌، گاله‌های‌ آذرین‌ با سیمانى‌ از خاکستر آتش‌فشانى‌ قرمز رنگ‌ به‌ همراه‌ توف‌ در جنوب‌ دشت‌ اسفراین‌ دیده‌ مى‌شود و در برخى‌ از نقاط کنگلومرای‌ بختیاری‌ به‌ صورت‌ دگرشیب‌ بر روی‌ این‌ باند قرار گرفته‌، و بر روی‌ آن‌ نیز مارنهای‌ قرمز و خاکستری‌ با باند ضخیمى‌ از ژیپس‌ گچ‌ که‌ نتیجة تشکیلات‌ تبخیری‌ است‌، گسترده‌ شده‌ است‌. در شمال‌ دشت‌ در حاشیة جنوبى‌ و ارتفاعات‌ آلاداغ‌ تشکیلات‌ رُسى‌ و مارنى‌ در بالا به‌ طور دگرشیب‌ به‌ وسیلة کنگلومرای‌ بختیاری‌ پوشیده‌ شده‌، و تشکیل‌ یک‌ ناودیس‌ را داده‌ است‌ و بر روی‌ آن‌ کنگلومرای‌ غیر همگن‌ قرار گرفته‌ است‌ همانجا. آبرفتهای‌ قدیمى‌ همان‌ مخروطهای‌ سیلابى‌ است‌ که‌ در دامنة ارتفاعات‌ شمال‌ گسترش‌ دارد و به‌ طور کلى‌ منبع‌ اصلى‌ تغذیة لایه‌های‌ آبدار دشت‌ را به‌ وجود مى‌آورد. بیشتر دشت‌ اسفراین‌ را آبرفتهای‌ جدید مى‌پوشاند که‌ جنس‌ مواد تشکیل‌ دهندة آن‌ در دامنه‌ متشکل‌ از ریگ‌، شن‌، ماسه‌ و خاک‌ رس‌ است‌ . ذخایر معدنى‌ که‌ هم‌ اکنون‌ در این‌ ناحیه‌ از آنها بهره‌ برداری‌ مى‌شود، سنگ‌ آهک‌ و گچ‌ است‌ .شهرستان‌ اسفراین‌ از دو بخش‌ کوهستانى‌ و کم‌ ارتفاع‌ به‌ وجود آمده‌ است‌. بخشى‌ از رشته‌ کوه‌ آلاداغ‌ در شمال‌ و خاور این‌ شهرستان‌ قرار گرفته‌، و بلندترین‌ نقطة آن‌ قلة کوه‌ شاه‌ جهان‌ 50 ،متر است‌ . دیگر قله‌های‌ آلاداغ‌ اینهاست‌: شانو، دلقره‌، برمهان‌، پاتو، ناوری‌، خیران‌، ارسن‌، کول‌، گاوتیغ‌ و قره‌ داش‌ فدایى‌، 5. در جنوب‌ این‌ شهرستان‌ نیز، رشته‌ کوه‌ اسفراین‌ یا هردة جوین‌ قرار گرفته‌ که‌ بلندترین‌ قلة آن‌ 53 ،متر است‌ . فرهنگ‌ جغرافیایى‌، همانجا. ناحیة کم‌ ارتفاع‌ و دشت‌ مانند شهرستان‌ اسفراین‌ از دو بخش‌ به‌ وجود آمده‌ است‌. دشت‌ اسفراین‌ که‌ با جهتى‌ شمال‌ غربى‌ - جنوب‌ شرقى‌ در پای‌ کوه‌ آلاداغ‌ گسترده‌ شده‌ است‌ و دشت‌ صفى‌ آباد که‌ آن‌ نیز با جهتى‌ شمال‌ غربى‌ - جنوب‌ شرقى‌ در دامنة شمالى‌ هردة جوین‌ واقع‌ شده‌، و از شمال‌ غرب‌ به‌ دشت‌ اسفراین‌ مرتبط است‌ . آب‌ و هوای‌ شهرستان‌، افزون‌ بر تأثیر پذیری‌ از توده‌های‌ مدیترانه‌ای‌ و توده‌های‌ مرطوب‌ دریای‌ مازندران‌، تحت‌ تأثیر کوهستان‌ آلاداغ‌ و شاه‌ جهان‌ قرار دارد؛ به‌ طور کلى‌ قسمتهای‌ شمالى‌ ناحیة اسفراین‌ دارای‌ آب‌ و هوای‌ معتدل‌ کوهستانى‌ و قسمتهای‌ جنوبى‌ و جنوب‌ غربى‌ به‌ سبب‌ همجواری‌ با کویر دارای‌ تابستانهای‌ گرم‌ و خشک‌ و زمستانهای‌ سرد است‌ . آمارهای‌ موجود متوسط دمای‌ سردترین‌ ماه‌ بهمن‌ ماه‌ را1 و متوسط دمای‌ گرم‌ترین‌ ماه‌ تیر و مرداد را 5 و متوسط دمای‌ سالانه‌ را 3 سانتى‌گراد نشان‌ مى‌دهد و در ماه‌ از سال‌ یخبندان‌ مشاهده‌ مى‌شود که‌ پراکندگى‌ آن‌ در ماههای‌ آذر، دی‌ و بهمن‌ بیش‌ از ماههای‌ دیگر است‌ . معدل‌ بارش‌ سالانه‌ طى‌ یک‌ دورة 0 ساله‌ 353-363ش‌ در ایستگاه‌ اسفراین‌ 09 میلى‌متر بوده‌ است‌ . آبهای‌ سطحى‌ در ناحیة اسفراین‌ با توجه‌ به‌ ویژگى‌ بارش‌ بیشتر به‌ صورت‌ سیلابهای‌ فصلى‌ ظاهر مى‌شوند. رودخانة قره‌سو به‌ عنوان‌ اصلى‌ترین‌ رودخانة ناحیه‌ از ارتفاعات‌ قوچ‌ خوار سرچشمه‌ مى‌گیرد و شاخه‌هایى‌ فرعى‌ به‌ نامهای‌ گرماب‌، سرخ‌ آب‌، کال‌ ولایت‌، بیدواز، رویین‌، سنخواست‌ و جاجرم‌که‌از ارتفاعات‌آلاداغ‌سرچشمه‌مى‌گیرند، از سوی‌ شمال‌ به‌ آن‌ مى‌پیوندند که‌ از میان‌ آنها، تنها رودخانة بیدواز و رویین‌ جریان‌ همیشگى‌ دارند . بادهای‌ محلى‌ که‌ در ناحیة اسفراین‌ شناخته‌ شده‌اند، اینهاست‌: کف‌باد، بادچاچ‌، بادسیاه‌ خانه‌، باد نیشابور، باد قبله‌ و کوه‌ باد . پوشش‌ گیاهى‌: بخش‌ قابل‌ توجهى‌ از زمینهای‌ ناحیة اسفراین‌ از جنگلها و مراتع‌ پوشیده‌ شده‌ است‌. در ارتفاعات‌ شمالى‌ و شمال‌ شرقى‌ درختان‌ و درختچه‌هایى‌ مانند پسته‌، انار، سماق‌، زبان‌ گنجشک‌، انجیر، زالزالک‌ و ارغوان‌ وجود دارد . مراتع‌ ناحیه‌ نیز از گیاهانى‌ که‌ مصرف‌ دارویى‌ دارند، همانند شاه‌تره‌، گل‌ زرد، خاکشیر خاکشى‌، درمنه‌، گل‌ گاوزبان‌، کاسنى‌، ختمى‌ و شیرین‌ بیان‌ پوشیده‌ شده‌ است‌ . حیات‌ وحش‌: ناحیة اسفراین‌ به‌ سبب‌ داشتن‌ مراتع‌ و جنگلها، زیستگاه‌ مناسبى‌ برای‌ حیوانات‌ وحشى‌ است‌، همچون‌ شغال‌، گورکن‌ و خرگوش‌ که‌ در دشتها، و آهو، روباه‌ و خوک‌ که‌ هم‌ در دشتها و هم‌ در ارتفاعات‌ دیده‌ مى‌شوند . همچنین‌ قوچ‌ و میش‌ وحشى‌، بز کوهى‌، سمور، گربة وحشى‌، پلنگ‌، تشى‌ و کفتار به‌ ویژه‌ در ارتفاعات‌ سالوک‌ زندگى‌ مى‌کنند و تحت‌ حفاظت‌ ادارة محیط زیست‌ اسفراین‌ هستند. افزون‌ بر آن‌، انواع‌ مختلف‌ مار از جمله‌ افعى‌ و کبری‌ و انواع‌ پرندگان‌ مانند جغد، چوب‌ پا، سبزقبا، زاغى‌، کبک‌، تیهو، زنبور خوار، قرقاول‌، پرستو، لاشخور، گنجشک‌، بلبل‌ و بلدرچین‌ در ناحیة اسفراین‌ وجود دارند. در گذشته‌ برخى‌ از انواع‌ مرغابیهای‌ وحشى‌ نیز در این‌ ناحیه‌ وجود داشتند. ویژگیهای‌اجتماعى‌و اقتصادی‌: براساس‌آمار 370ش‌، شهرستان‌ اسفراین‌ 37 ،12نفر 82 ،1خانوار جمعیت‌ داشته‌، و نسبت‌ جنسى‌ آن‌ 00 زن‌ در مقابل‌ 05 مرد بوده‌ است‌. آمارهای‌ همان‌ سال‌ دربارة تقسیمات‌ روستایى‌ نشان‌ مى‌دهد که‌ این‌ شهرستان‌ دارای‌ 13 آبادی‌ با 38 ،7نفر 13 ،5خانوار سکنه‌ است‌ که‌ از آن‌ میان‌، 37 آبادی‌ مربوط به‌ بخش‌ بام‌ و صفى‌آباد و 76 آبادی‌ مربوط به‌ بخش‌ مرکزی‌ است‌ و از میان‌ آنها دهستانهای‌ صفى‌ آباد و رویین‌ به‌ ترتیب‌ با 4 و 2 آبادی‌ قابل‌ توجهند. اقتصاد شهرستان‌ اسفراین‌ مبتنى‌ بر زراعت‌، صنایع‌ دستى‌ و دامداری‌ است‌. حاصل‌خیزی‌ خاک‌، منطقة اسفراین‌ را به‌ صورت‌ یکى‌ از مراکز عمدة کشاورزی‌ استان‌ خراسان‌ درآورده‌ است‌ فرهنگ‌ جغرافیایى‌، . با این‌ وصف‌ آب‌ عامل‌ محدود کنندة فعالیت‌ زراعى‌ به‌ شمار مى‌رود . آب‌ مورد نیاز کشاورزی‌ از کاریز، چاه‌ عمیق‌ و نیمه‌ عمیق‌ تأمین‌ مى‌شود و آبیاری‌ بیشتر به‌ صورت‌ کرتى‌ انجام‌ مى‌گیرد که‌ این‌ خود عامل‌ هدر رفتن‌ منابع‌ آب‌ است‌ فرهنگ‌ جغرافیایى‌، رشته‌ کاریز دایر، 18 حلقه‌ چاه‌ عمیق‌ و نیمه‌ عمیق‌ و 3 چشمة دایر منابع‌ آب‌ این‌ شهرستان‌ را تشکیل‌ مى‌دهند . محصولات‌ عمدة ناحیة اسفراین‌ گندم‌ و جو است‌، به‌ گونه‌ای‌ که‌ هم‌ اکنون‌ گندم‌ آبى‌ و دیم‌ به‌ ترتیب‌ 8 هزار و هزار هکتار و جو آبى‌ و دیم‌ به‌ ترتیب‌ 00 ،و 00 هکتار از زمینهای‌ کشاورزی‌ را به‌ خود اختصاص‌ داده‌ است‌. 70 ،هکتار به‌ کشت‌ محصولاتى‌ مانند گوجه‌ فرنگى‌، سیب‌ زمینى‌، پیاز و جز آنها، 20 هکتار به‌ کشت‌ محصولات‌ جالیزی‌ و 30 هکتار به‌ کشت‌ حبوبات‌ و 30 هکتار دیگر به‌ کشت‌ علوفه‌ و 27 ،هکتار نیز زیر کشت‌ گیاهان‌ صنعتى‌ مانند چغندرقند، پنبه‌ و دانه‌های‌ روغنى‌ است‌ . صنایع‌ دستى‌ دومین‌ اشتغال‌ مردم‌ این‌ نواحى‌ است‌. بافت‌ قالى‌، جاجیم‌ و پارچه‌ از دیرباز در اسفراین‌ رواج‌ داشته‌، و اهمیت‌ خود را تاکنون‌ حفظ کرده‌ است‌ و تولیدات‌ آن‌، افزون‌ بر تأمین‌ نیازهای‌ محلى‌ به‌ نقاط دیگر نیز صادر مى‌شود فرهنگ‌ جغرافیایى‌، . کارگاههای‌ متعدد قالى‌بافى‌، ریسندگى‌ و بافندگى‌ الیاف‌، تولید نمد، زیلو، همچنین‌ جاجیم‌ بافى‌، گلیم‌ بافى‌ و پارچه‌ بافى‌ در این‌ شهرستان‌ دایر است‌ . دامداری‌، فعالیت‌ جنبى‌ اهالى‌ شهرستان‌ اسفراین‌ به‌ شمار مى‌رود و به‌ شیوة سنتى‌ و در کنار زراعت‌ رایج‌ است‌ و محصول‌ آن‌ به‌ زحمت‌ نیازهای‌ محلى‌ را برآورده‌ مى‌کند فرهنگ‌ جغرافیایى‌. پرورش‌ گاو، گوسفند و بز، همچنین‌ پرورش‌ زنبور عسل‌ از آن‌ جمله‌ است‌ . امکانات‌ آموزشى‌ و بهداشتى‌ - درمانى‌: 80 دبستان‌، 0 مدرسة راهنمایى‌، 8 دبیرستان‌، هنرستان‌ از جمله‌ هنرستان‌ کشاورزی‌ و آموزشگاه‌ بازرگانى‌ و یک‌ دانشسرای‌ تربیت‌ معلم‌ روستایى‌ در شهرستان‌ اسفراین‌ دایر است‌ و در سال‌ تحصیلى‌ 372-373ش‌، 34 ،5دانش‌ آموز در مقاطع‌ مختلف‌ آموزشى‌، به‌ تحصیل‌ اشتغال‌ داشته‌اند. همچنین‌ یک‌ کتابخانة عمومى‌ در این‌ شهرستان‌ وجود دارد. در زمینة خدمات‌ بهداشتى‌ و درمانى‌، یک‌ بیمارستان‌، درمانگاه‌ و 5 خانة بهداشت‌ در سطح‌ شهرستان‌ فعالند. عشایر: در عصر فرمانروایان‌ صفوی‌ به‌ منظور حفاظت‌ از مرزهای‌ شمالى‌ خراسان‌ در برابر هجوم‌ و تجاوز اقوام‌ بیگانه‌، به‌ تدریج‌ از نیمة سدة 0ق‌/6م‌ برخى‌ از طوایف‌ کرد کردستان‌ به‌ آن‌ نواحى‌ کوچانیده‌ شدند. به‌ ویژه‌ ارتفاعات‌ هزار مسجد و دامنه‌های‌ شمالى‌ آن‌ با دارا بودن‌ مراتع‌ مستعد تابستانى‌ و زمستانى‌ به‌ تدریج‌ سبب‌ جذب‌ کردهای‌ کوچ‌ نشین‌ شد. در سدة 3ق‌ به‌ سبب‌ حملات‌ ترکمانان‌ و همزمان‌ با توسعه‌ طلبى‌ روسها در آسیای‌ مرکزی‌، به‌ تدریج‌ استفاده‌ از مراتع‌ زمستانى‌ برای‌ کردان‌ دشوار شد و این‌ خود سبب‌ عقب‌ نشینى‌ جمعیت‌ کرد کوچ‌ نشین‌ به‌ ارتفاعات‌ شاه‌ جهان‌ گردید. این‌ ارتفاعات‌ که‌ در جنوب‌ هزار مسجد واقع‌ است‌، مراتع‌ بسیار خوب‌ تابستانى‌ را در اختیار آنان‌ قرار مى‌داد، هر چند که‌ کوهپایه‌های‌ جنوبى‌ منطقة سبزوار و اسفراین‌ به‌ سبب‌ تأثیر پذیرفتن‌ از آب‌ و هوای‌ صحرایى‌ کویر از کیفیت‌ خوبى‌ برخوردار نبود . در نیمة دوم‌ سدة 3ق‌ نیز پس‌ از آخرین‌ دفاع‌ ایرانیان‌ از هرات‌ نزدیک‌ به‌ هزار خانوار از ایل‌ هزاره‌ توسط حسام‌ السلطنه‌ از قلعه‌ نو در بادغیس‌ به‌ منطقة خراسان‌ کوچانده‌ شدند که‌ پس‌ از مدتى‌ دو هزار خانوار از آنان‌ به‌ هرات‌ برگشتند و دولت‌ ایران‌ نیز باقى‌ آنها را به‌ اسفراین‌ کوچ‌ داد. پس‌ از چندی‌ شماری‌ از آنان‌ بر اثر وبا و بیماریهای‌ دیگر از میان‌ رفتند و باقیماندة آنان‌ به‌ اطراف‌ مشهد منتقل‌ شدند . در حال‌ حاضر منطقة اسفراین‌ به‌ انضمام‌ سبزوار و درگز دارای‌ قرارگاههایى‌ برای‌ جذب‌ کوچ‌ نشینان‌ است‌ . شهرستان‌ اسفراین‌ هم‌ اکنون‌ محل‌ ییلاق‌ و قشلاق‌ چندین‌ طایفة مستقل‌ همچون‌ باچوانلو، باچکانلو، بریمانلو، توپکانلو، قهرمانلو، ملوانلو، میلانلو و ناصری‌ است‌ که‌ مجموعاً 20 خانوار عشایر ییلاقى‌ و 87 خانوار عشایر قشلاقى‌ را تشکیل‌ مى‌دهند. دهستانهای‌ بام‌، رویین‌، زرق‌ آباد، صفى‌ آباد، فرطان‌ و میلانلو محل‌ رفت‌ و آمد آنهاست‌ . اهالى‌ شهرستان‌ اسفراین‌ به‌ زبانهای‌ فارسى‌، ترکى‌ و کردی‌ صحبت‌ مى‌کنند و پیرو مذهب‌ تشیع‌ و یا حنفى‌ مذهبند. شهر اسفراین‌: این‌ شهر مرکز شهرستان‌ اسفراین‌، در 7 و 9 طول‌ شرقى‌ و 7 و عرض‌ شمالى‌ و در ارتفاع‌ 20 ،متری‌ از سطح‌ دریا واقع‌ است‌. اسفراین‌ بر سر راه‌ بجنورد - سبزوار قرار گرفته‌ است‌ و با مشهد، مرکز استان‌، 50 کم فاصله‌ دارد. این‌ شهر در دامنة کوه‌ شاه‌جهان‌ واقع‌ شده‌ است‌ و ارتفاعات‌ آلاداغ‌ نیز در شمال‌ آن‌ قرار دارد. رودخانة فصلى‌ بیدواز که‌ از کوه‌ شاه‌جهان‌ سرچشمه‌ مى‌گیرد، از میان‌ شهر مى‌گذرد و سرانجام‌ به‌ رودخانة کال‌ شور مى‌پیوندد . نام‌ این‌ شهر به‌ صورتهای‌ سبراین‌ ، سفراین‌ ، اسپراین‌ ، اسپرایین‌ و اسفرائین‌ نیز آمده‌ است‌. از گذشتة دیرینة این‌ شهر آگاهیهای‌ روشنى‌ در دست‌ نیست‌ و معلوم‌ نیست‌ که‌ پیش‌ از دوران‌ ساسانى‌ نیز آباد بوده‌ است‌ یا نه‌؟ همین‌ قدر مى‌توان‌ گفت‌ که‌ به‌ هنگام‌ ورود مسلمانان‌ به‌ خراسان‌، شهری‌ قدیم‌ بوده‌ است‌. اسفراین‌ در 0 یا 1ق‌ به‌ دست‌ عبدالله‌ بن‌ عامر گشوده‌ شد و کهن‌ترین‌ سند پس‌ از اسلام‌ که‌ از اسفراین‌ یاد کرده‌، کتاب‌ فتوح‌ البلدان‌ است‌ ، ولى‌ از تخریب‌ اسفراین‌ به‌ هنگام‌ فتح‌ آن‌ گزارشى‌ در مآخذ و منابع‌ اسلامى‌ دیده‌ نشده‌ است‌. جغرافى‌ نگاران‌ و مورخان‌ دورة اسلامى‌ اسفراین‌ را سرحد میان‌ نیشابور و گرگان‌ دانسته‌، و آن‌ را از بلاد نیشابور نوشته‌اند. راه‌ سراسری‌ نیشابور به‌ گرگان‌ از دشتى‌ مى‌گذشت‌ که‌ اسفراین‌ در وسط آن‌ بود. جغرافیا نگاران‌ قدیمى‌ از جایى‌ به‌ نام‌ مهرجان‌ نام‌ برده‌اند، اما برخى‌ از آنان‌ اسفراین‌ و مهرجان‌ را یک‌ محل‌، و مهرجان‌ را لقب‌ اسفراین‌ دانسته‌ و نوشته‌اند که‌ قباد ساسانى‌ اسفراین‌ را به‌ سبب‌ آب‌ و هوای‌ خوش‌ آن‌ مهرجان‌مهرگان‌ نامید‌؛ و برخى‌ دیگر به‌ خصوص‌ جغرافیانویسانى‌ همچون‌ اصطخری‌ ص‌ 84، ابن‌ حوقل‌ /56، مقدسى‌ ص‌ 52 که‌ از فواصل‌ شهرهای‌ خراسان‌ یاد کرده‌اند، اسفراین‌ و مهرجان‌ را دو محل‌ جدا از هم‌ دانسته‌، و فاصلة آن‌ دو را دو روز راه‌ نوشته‌اند. ادریسى‌ علاوه‌ بر آنکه‌ اسفراین‌ را به‌ وفور نعمت‌ و مردمش‌ را به‌ نیکى‌ ستوده‌، مهرجان‌ را جداگانه‌ وصف‌ کرده‌ است‌ که‌ شهری‌ آباد، دارای‌ میدانها و بازارها بوده‌ است‌ ص‌ 90، 92، ولى‌ یاقوت‌ حموی‌ مهرجان‌ را نام‌ قدیم‌ اسفراین‌ دانسته‌ که‌ بعدها این‌ نام‌ به‌ دهکده‌ای‌ در کنار شهر اسفراین‌ داده‌ شده‌ است‌. به‌ گفتة وی‌ ناحیة اسفراین‌ 51 قریه‌ را شامل‌ مى‌شده‌ است‌ . به‌ نوشتة مؤلف‌ ناشناختة حدود العالم‌، اسفراین‌ «شهری‌ آبادان‌ و با نعمت‌» بوده‌ است‌ ص‌ 9. یکى‌ از علویان‌ زیدی‌ طبرستان‌ به‌ نام‌ حسن‌ ابن‌ حمزه‌ که‌ شاعری‌ توانا بود، در سدة ق‌ در سفری‌ به‌ قصد آستان‌ بوسى‌ امام‌ هشتم‌ از منازل‌ میان‌ راه‌ از جمله‌ اسفراین‌ در قصیده‌ای‌ عربى‌ یاد کرده‌ است‌ . زکریای‌ قزوینى‌ مردم‌ اسفراین‌ را اهل‌ خیر و صلاح‌ دانسته‌ است‌ . حمدالله‌ مستوفى‌ اسفراین‌ را شهری‌ متوسط دانسته‌، و از کاسة بزرگى‌ با محیطى‌ برابر 2 «گز خیاطى‌» که‌ از روی‌ ساخته‌ شده‌، و در مسجد شهر قرار داشته‌، سخن‌ گفته‌ است‌. به‌ نوشتة وی‌ در شمال‌ اسفراین‌ قلعة محکمى‌ بوده‌ که‌ آن‌ را «دز صعلوک‌» مى‌خواندند. هوای‌ اسفراین‌ معتدل‌ و آب‌ آن‌ از رودخانه‌ است‌، اما توابعش‌ دارای‌ قنوات‌ بوده‌اند .زین‌العابدین‌شیروانى‌اسفراین‌راقصبه‌ای‌دلنشین‌، با آبى‌ «معتدل‌» و هوایى‌ «بهجت‌ قرین‌» دانسته‌ که‌ «میوة سردسیرش‌ ممتاز و گردکانش‌ بامتیاز» بوده‌ است‌ . به‌ آثار برجای‌ مانده‌ از شهر کهن‌ اسفراین‌، بلقیس‌ گفته‌ مى‌شود که‌ با اندکى‌ فاصله‌ در حدود کم در جنوب‌ مرکز شهر کنونى‌ اسفراین‌ قرار دارد که‌ میان‌آباد نامیده‌ مى‌شود. میان‌آباد نام‌ جدیدی‌ است‌ و این‌ نام‌ در متون‌ تاریخى‌ و جغرافیایى‌ پیش‌ از دورة از قاجار دیده‌ نشده‌ است‌. احمد بهمنیار فاصلة میان‌ سبزوار و اسفراین‌ را میان‌آباد نامیده‌ است‌ . این‌ امکان‌ وجود دارد که‌ در 000ق‌/592م‌ اهالى‌ شهر قدیم‌ پس‌ از خرابى‌ شهر و تخریب‌ قنوات‌ به‌ دست‌ عبدالمؤمن‌ خان‌ ازبک‌ .محل‌ کنونى‌ را آباد کرده‌ باشند و چنانکه‌ گذشت‌، بعدها به‌ تدریج‌ خرابه‌های‌ شهر کهنه‌ نام‌ بلقیس‌ به‌ خود گرفت‌. حوادث‌ تاریخى‌: چنانکه‌ گفته‌ شد، از گذشتة تاریخى‌ اسفراین‌ پیش‌ از اسلام‌ اطلاع‌ موثقى‌ در دست‌ نیست‌. این‌ شهر همچون‌ دیگر شهرهای‌ خراسان‌ پس‌ از اسلام‌، از آسیب‌ لشکرکشیها، تغییر والیان‌ و دیگر صدمات‌ بر کنار نمانده‌ است‌. اسفراین‌ زمانى‌ در قلمرو طاهریان‌ بود تا آنکه‌ یعقوب‌ لیث‌ صفار در 59ق‌ به‌ حکومت‌ آنان‌ در نیشابور پایان‌ داد. یعقوب‌ هنگامى‌ که‌ در تعقیب‌ عبدالله‌ محمد بن‌ صالح‌ بود، از راه‌ اسفراین‌ به‌ گرگان‌ رفت‌. بعد عمرولیث‌ برادر یعقوب‌ نیز در تعقیب‌ هرثمه‌ تا اسفراین‌ لشکر کشید . اسفراین‌ در درگیریهایى‌ که‌ میان‌ فرماندهان‌ خراسان‌ و امرای‌ آل‌ بویه‌ و آل‌ زیار روی‌ مى‌داد، از حوادث‌ و کشمکشها دور نماند. عتبى‌ نوشته‌ است‌ که‌ ابوعلى‌ سیمجور از گرگان‌ به‌ طرف‌ نیشابور حرکت‌ کرد و فایق‌ را با مقدمة لشکر به‌ اسفراین‌ فرستاد. از بیان‌ حوادث‌ چنین‌ بر مى‌آید که‌ بکتوزون‌، سپهسالار خراسان‌ در اواخر دورة سامانى‌، مدتى‌ در اسفراین‌ بوده‌ است‌ همو، 66. مرعشى‌ نوشته‌ است‌ که‌ ابوالقاسم‌ سیمجور در تعقیب‌ قابوس‌ بن‌ وشمگیر به‌ اسفراین‌ رفت‌ . ابو ابراهیم‌ اسماعیل‌ بن‌ نوح‌ ملقب‌ به‌ منتصر که‌ آخرین‌ امیر سامانیان‌ بود، در نیشابور امیر نصر برادر محمود غزنوی‌ را شکست‌ داد و چون‌ خبر آمدن‌ محمود را شنید، به‌ اسفراین‌ گردیزی‌، 82، و از آنجا به‌ گرگان‌ نزد قابوس‌ رفت‌ و از حمایت‌ وی‌ برخوردار شد چندی‌ بعد منتصر پس‌ از آنکه‌ در اُستُوا قوچان‌ فعلى‌ شکست‌ یافت‌، به‌ اسفراین‌ رفت‌، ولى‌ مردم‌ اسفراین‌ از خوف‌ فتنه‌ او را به‌ شهر راه‌ ندادند . اسفراین‌ در زمان‌ سلطنت‌ محمود چون‌ شهرهای‌ دیگر خراسان‌ از آرامش‌ برخوردار بود. شاید ابوالعباس‌ فضل‌ بن‌ احمد اسفراینى‌ وزیر محمود نقشى‌ در آرامش‌ این‌ منطقه‌ داشته‌ است‌ . پس‌ از مرگ‌ طغرل‌ سلجوقى‌ میان‌ جانشین‌ او و دیگر مدعیان‌ سلطنت‌ جنگ‌ در گرفت‌ و الب‌ ارسلان‌ و قتلمش‌ در اسفراین‌ با هم‌ مصاف‌ دادند که‌ خلق‌ کثیری‌ کشته‌ شدند . در فتنة غزان‌ در 48ق‌، جوین‌ و اسفراین‌ مورد تهاجم‌ قرار گرفت‌ و عدة کثیری‌ در اسفراین‌ به‌ قتل‌ رسیدند و شهر نیز ویران‌ شد. به‌ هنگام‌ حملة مغولان‌ کشمکشهایى‌ میان‌ چند تن‌ از سران‌ سپاه‌ خوارزمشاه‌ که‌ هر کدام‌ بر گوشه‌ای‌ از خراسان‌ مستولى‌ شده‌ بودند، روی‌ داد و خرابیهایى‌ از جمله‌ در اسفراین‌ به‌ بار آورد نسوی‌، 31 و در حملة تیمور به‌ خراسان‌ دو شهر سبزوار و اسفراین‌ بر اثر مقاومت‌ مردم‌ ویران‌ شد. در اسفراین‌ امیرعلى‌ پسر شیخ‌ على‌ یسوری‌ از امرای‌ طغا تیمور ایستادگى‌ کرد، ولى‌ شهر در 82ق‌/380م‌ تخریب‌، و مردم‌ آن‌ قتل‌ عام‌ شدند میرخواند، 042. این‌ شعر شرف‌ الدین‌ على‌ یزدی‌ : میرخواند، 037 وصف‌ حالى‌ است‌ دربارة ویرانى‌ اسفراین‌: حصار و بیوت‌ و مساکن‌ نماند بجز نامى‌ از اسفراین‌ نماند امیر جهانشاه‌ قراقویونلو هنگامى‌ که‌ به‌ جنگ‌ ابوسعید گورکانى‌ و تسخیر خراسان‌ آمده‌ بود، مدتى‌ در اسفراین‌ اقامت‌ کرد . در دورة صفویه‌ و به‌ خصوص‌ زمان‌ سلطنت‌ شاه‌ اسماعیل‌، شاه‌ طهماسب‌ و شاه‌ عباس‌، اسفراین‌ یکى‌ از شهرهایى‌ بود که‌ در پیکار با ازبکان‌ به‌ شدت‌ آسیب‌ دید بارتولد، .114 شاه‌ اسماعیل‌ برای‌ دفع‌ ازبکان‌ به‌ خراسان‌ آمد و از اسفراین‌ راهى‌ مرو شد و در جنگى‌ شیبک‌ خان‌ را شکست‌ داد و به‌ قتل‌ رسانید خواندمیر. سالیان‌ بعد هرگاه‌ ضعفى‌ در مرکز قدرت‌ سلاطین‌ صفوی‌ پدید مى‌آمد، ازبکان‌، اسفراین‌ و دیگر شهرهای‌ خراسان‌ را مورد تاخت‌ و تاز قرار مى‌دادند قاضى‌ احمد، 61. این‌ نابسامانى‌ تا به‌ قدرت‌ رسیدن‌ شاه‌ عباس‌ صفوی‌ ادامه‌ داشت‌. در سال‌ پنجم‌ سلطنت‌ او عبدالمؤمن‌ خان‌ ازبک‌ اسفراین‌ را محاصره‌ کرد. ابومسلم‌ خان‌ استاجلو حاکم‌ وقت‌ اسفراین‌، ماه‌ دلیرانه‌ در برابر متجاوزان‌ مقاومت‌ کرد، ولى‌ ازبکان‌ سرانجام‌ شهر را تسخیر، و ویران‌ کردند و حاکم‌ نیز به‌ قتل‌ رسید . اسفراین‌ پس‌ از این‌ خرابى‌ دیگر روی‌ آبادی‌ به‌ خود ندید و شاه‌ عباس‌ به‌ علت‌ عداوت‌ دیرینه‌ای‌ که‌ با ابومسلم‌ خان‌ داشت‌، چندان‌ از مرگ‌ او متأثر نشد و در دفع‌ ازبکان‌ هم‌ اقدامى‌ نکرد. وی‌ سال‌ بعد به‌ اسفراین‌ آمد و تصمیم‌ گرفت‌ برای‌ جلوگیری‌ از حملات‌ ازبکان‌ و احداث‌ سدی‌ در مقابل‌ آنان‌، از طوایف‌ کرد چمشکزک‌ بهره‌ جوید . شاه‌ طهماسب‌ دوم‌ همراه‌ با فتحعلى‌ خان‌ قاجار و هزار سپاهى‌ از طریق‌ اسفراین‌ عازم‌ مشهد شد تا حملة ملک‌ محمود سیستانى‌ را که‌ داعیة سلطنت‌ داشت‌ و در دشت‌ اسفراین‌ جهت‌ مقابله‌ با او اردو زده‌ بود دفع‌ کند. شاه‌ طهماسب‌ در همین‌ زمان‌ از نادر که‌ شهرتش‌ در خراسان‌ پیچیده‌ بود، کمک‌ خواست‌ . نادر پس‌ از چند درگیری‌، مخالفان‌ از جمله‌ شورش‌ جماعت‌ بغایری‌ و گرایلى‌ را در اسفراین‌ سرکوب‌ کرد . حکومت‌ اسفراین‌ در زمان‌ جانشینان‌ نادر با امرای‌ محلى‌ و سران‌ طوایف‌ بود. هنگامى‌ که‌ آقا محمدخان‌ قاجار قصد تصرف‌ مشهد را داشت‌، حاکم‌ اسفراین‌، ابراهیم‌ خان‌ کرد از طایفة شادلو بود ساروی‌، . اسفراین‌ بعدها در دوران‌ محمدشاه‌ و اوایل‌ سلطنت‌ ناصرالدین‌ شاه‌ قاجار دچار فتنه‌ و شورش‌ آصف‌ الدوله‌ و پسرش‌ حسن‌ خان‌ سالار شد . این‌ وقایع‌ که‌ از 262ق‌ آغاز شده‌ بود، به‌ سعى‌ و تدبیر میرزا تقى‌ خان‌ امیرکبیر و سلطان‌ مراد میرزا حسام‌ السلطنه‌ و سام‌ خان‌ کرد زعفرانلو در 266ق‌ خاتمه‌ یافت‌ . اهل‌ علم‌ و بزرگان‌ اسفراین‌: اسفراین‌ مهد پرورش‌ گروهى‌ از رجال‌ دینى‌، علمى‌، ادبى‌ و سیاسى‌ بوده‌ است‌، چنانکه‌ حاکم‌ نیشابوری‌ حدود 0 تن‌ از علمای‌ اسفراین‌ را جزو بزرگان‌ نیشابور آورده‌ است‌ . بزرگانى‌ از اسفراین‌ در بغداد و نیشابور به‌ تدریس‌ اشتغال‌ داشتند و به‌ نام‌ برخى‌ از آنان‌ مدارس‌ اختصاصى‌ ساخته‌ مى‌شد .بانى‌ یکى‌ از مدارس‌ بلخ‌ نیز فضل‌ بن‌ احمد اسفراینى‌ بوده‌ است‌ از فقهای‌ صاحب‌ نام‌ اسفراین‌ یکى‌ شیخ‌ ابو اسحاق‌ است‌ که‌ در علم‌ کلام‌ و اصول‌ صاحب‌ نام‌ بود و تنى‌ چند از بزرگان‌ و مشایخ‌ نیشابور این‌ دو فن‌ را از او آموختند نک: ه د، ابواسحاق‌ اسفراینى‌. دیگری‌ عمادالدین‌ ابوالمظفر طاهر بن‌ محمد اسفراینى‌ د 71ق‌ صاحب‌ کتاب‌ تاج‌ التراجم‌ معروف‌ به‌ تفسیر اسفراینى‌ است‌. همچنین‌ از ابوعوانه‌ صاحب‌ المسند مى‌توان‌ نام‌ برد . از دیگر علمای‌ اسفراین‌ ابوالفتوح‌ محمد بن‌ فضل‌ اسفراینى‌ معروف‌ به‌ ابن‌ المعتمد د 38ق‌ است‌ که‌ در بازگشت‌ از بغداد به‌ موطن‌ خود در بسطام‌ درگذشت‌ . فضل‌ بن‌ احمد اسفراینى‌ نیز از دیگر بزرگان‌ اسفراین‌ است‌ که‌ 7 سال‌ وزارت‌ محمود غزنوی‌ را بر عهده‌ داشت‌ . از اسفراین‌ شاعرانى‌ نیز برخاسته‌اند که‌ از جملة آنان‌ آذری‌ طوسى‌ ه م‌ و نیز امیرهمایون‌اسفراینى‌ است‌که‌ از قصیده‌گویان‌و غزل‌ سرایان‌ سدة ق‌ به‌ شمار مى‌آیند. مقبرة چند تن‌ امام‌ زادگان‌، عرفا و مشایخ‌ در اسفراین‌ است‌ که‌ زیارتگاه‌ اهالى‌ است‌ .