عمارت عالی قاپو در اوایل قرن یازدهم هجری و به فرمان شاه‏ عباس اول ساخته شده است. شاهان صفوی؛ سفیران و شخصیت های عالی‏قدر را در این كاخ به حضور می‏پذیرفته اند. این كاخ دارای 5 طبقه است كه هر طبقه تزئینات مخصوص به خود را دارد. در زمان شاه‏ عباس دوم به بنای اصلی، قسمت هایی افزوده شده است. شاه و میهمانانش از تالار همین عمارت، مناظر، چوگان، چراغانی، آتش‏بازی و نمایش های میدانی را تماشا می ‏كرده اند. این‌ قصر كه‌ "دولتخوانه‌ مباركه‌ نقش‌ جهان" ، "قصر دولتخوانه" و "تالار عالی مکان" نیز نامیده میشده‌، نمونه ‌منحصر به‌ فردی‌ از معماری‌ كاخ‌های‌ عهد صفوی‌ است‌. مینیاتورهای‌ هنرمندانه‌ رضا عباسی‌ -هنرمند‌ معروف‌ عهد شاه‌ عباس‌- نقاشی‌های‌ گل‌ و بوته‌، شاخ‌ و برگ‌، اشكال‌ وحوش‌ و طیور و گچ‌ بری های‌ زیبای‌ آن‌ به‌ شكل‌ انواع‌ جام‌ و صراحی‌ در تاق‌ها و دیوارها تعبیه‌ شده‌ است. صائب تبریزی در پایان بنای این تالار قصیده قرایی سروده و تقدیم به شاه عباس نموده که ابیاتی از آن اینچنین است: منت ایزد را که از لطف خدای مستعان عالم افسرده شد از باد نوروزی جوان جوهر تیغ شجاعت، شاه عباس آنکه هست نور عالمگیری از سیمای اقبالش عیان چون شد از تعمیر دلها فارغ از توفیق حق کرد تالار فلک قدری بنا در اصفهان گرچه چندین نقش موزون داشت در هر گوشه ای زین عمارت شد بلند آوازه "نقش جهان" تا بود خورشیدِ تابان، شمسه ی طاق سپهر جلوه گاه سایه ی حق باد این عالی مکان (صائب) عالی قاپو بنا به تحقیق آنوبانینی به دو صورت تلفظ گردیده كه برای هر كدام وجه تسمیه‏ ای گفته شده است. آنچه بیشتر در محاورات و مكاتبات متداول می باشد عالی قاپو است كه مركب از كلمه عالی و قاپوی تركی به معنی "در" می باشد. یعنی باب عالی! همان طور كه در عثمانی باب عالی معمول بوده، بین ایرانیان شیعه هم چنین بابی وجود داشته كه مانند باب عالی عثمانیه، مورد احترام بوده و از این رو كلیه كسانی كه می خواستند وارد عالی قاپو شوند باید خم شده، آستانه را بوسیده و داخل شوند، به طوری که حتی شاه عباس هم هنگام دخول به این عمارت از اسب پیاده می شده است. گذشته از این، عالی قاپو محل تحصن مقصران و گناهكاران بوده و هر گناهكاری كه وارد درب عالی قاپو می گردیده كسی نمی توانست او را از آنجا بیرون بیاورد مگر به امر شاه صفوی و خلاصه اینکه عالی قاپو همان احترامی را داشت كه باب عالی در عثمانی داشته. اما عده ای كه آنرا علی قاپو نوشته ‏اند؛ معتقدند هنگامیكه شاه عباس كبیر درب نقره را برای بارگاه حضرت امیرالمومنین علیه السلام به نجف برد و نصب كرد، دری را كه پیش از آن در آنجا نصب شده بود برای تبرك به اصفهان آورد و در عالی قاپو نصب كرد. از این جهت آنرا علی قاپو و یا قاپی نامیده اند كه این در منسوب به بارگاه امام علی (ع) است. از این رو مورد احترام شاه و مردم بوده و حتی تا چند سال پیش، مردم در اطراف آنجا آش‏ ها می ‏پختند و نذوراتی می كردند و به زنجیر جلو در مزبور، رشته هایی به عنوان دخیل می ‏بستند. احتمالا بنیان عمارت عالی قاپو از زمان سلطنت سلاجقه بوده که در زمان صفویه بازسازی شده آن همه زیبایی و شكوه در آن اعمال گردیده. چون این كاخ در مقابل باب عالی عثمانی ‏ها قرار داشته فوق العاده در جهت عظمت و زیبائی آن همت مصروف داشته‏ اند. كاخ عالی قاپو، دارای سه طبقه و هر طبقه نیز به دو طبقه تقسیم شده كه در واقع شش طبقه می شود. گاهی خود بام را هم یك طبقه حساب كرده‏ اند و می گویند عالی قاپو هفت طبقه است. ارتفاع آن 48 متر و در 28 متری دارای ایوان بزرگی است كه در میان ستون های آن حوض مسی قرار دارد و آب از آن فوران می كرده است. گچبری و نقاشیهای عالی اطاق‏ های متعدد آن، هر بیننده را خیره می کند که بیشتر این گچبری ها به شكل ساغر و جام های شراب است. این كاخ در غرب میدان نقش جهان قرار داشته و در مقابل آن، مسجد شیخ لطف الله واقع شده است. شاه عباس كبیر بیشتر وقت خود را در این قصر بسر می برده و پذیرایی ‏های رسمی را نیز به همینجا اختصاص داده و از بالای تالار؛ سان قشون و پیشكش های سفرا و چوگان بازی و یا نمایش پهلوانان را تماشا می كرده است. آنچه عالی قاپو را در عدد آثار باشکوه و بسیار نفیس قرار داده؛ علاوه بر مینیاتورهای رضا عباسی، گچبری های آخرین طبقه است که به "اتاق موسیقی" یا "اتاق صوت" نیز معروف است. در این قسمت از کاخ، شکل انواع جام و صراحی در دیوار تعبیه شده که ساختن و پرداختن این اشکال به غیر از نمایش زیبایی، خلاقیت و ابتکار هنرمندان گچکار، برای این بوده که انعکاسات حاصل از نغمه های نوازندگان و اساتید موسیقی، به وسیله این اشکال گرفته شده و صداها طبیعی و بدون انعکاس به گوش برسند. عمارت عالی ‌قاپو، همزمان با سایر بناهای میدان امام (نقش جهان) احداث شده است. ساختمان بنا از سال 1006 هـ . ق در زمان شاه عباس اول آغاز شده است. عالی ‌قاپو دارای معانی چندگانه است، ولی عمدتاً به منظور دروازه عالی به مجموعه كاخ ها بوده است. تزیینات سطوح خارجی عالی ‌قاپو دارای نماهای آجری با تركیبی از كاشی می ‌باشد. لیكن سطوح داخلی دارای زیباترین انواع گچ بری و نقاشی می ‌باشد. عمارت عالی ‌قاپو در درجه اول به عنوان ورودی مخصوص شاه به دولت خانه و دربار و در مراحل بعد برای پذیرایی از میهمانان و سفرا، مراسم بارعام، استراحت و تفریح، شنیدن موسیقی، تماشای مراسم مختلف مذهبی و ملی خصوصاً بازی چوگان از ایوان ستون‌دار آن، مورد استفاده قرار می ‌گرفته است. این قصر كه درعهد صفویه «دولت خانه مباركه نقش جهان» و قصر دولت خانه نام داشته نمونه منحصر به فرد و یکی از عجایب معماری كاخ‌های عهد صفوی است كه دراوایل قرن یازدهم هجری به امر شاه عباس اول ساخته شده است. شاه صفوی، سفیران و شخصیت‌های عالیقدر را در این كاخ به حضور می ‌پذیرفت. بعد از او هم جانشینان وی در همین كاخ و در ملحقات آن مانند عمارت حوض خانه و تالار مروارید میهمانان خود را به حضور می ‌پذیرفتند. عالی قاپو دارای 5 طبقه است كه هر طبقه آن تزیینات ویژه‌ای دارد. با آن كه بعد از دوره صفویه به تزیینات بناها خرابی ‌ها و لطمات جبران ناپذیری وارد آمده ولی هنوز شاهکارهایی از گچ بری ‌ها و نقاشی ‌های عهد صفویه را در بر دارد و تماشا كنندگان را به تحسین و تمجید وا می ‌دارد. از قسمت‌های جالب توجه این بنای تاریخی، مینیاتورهای هنرمندانه رضا عباسی نقاش معروف عهد شاه عباس، نقاشی ‌های گل و بوته و شاخ و برگ، اشكال وحوش و طیور و گچ بری ‌های زیبا به شكل انواع جام و صراحی در تاق‌ها و دیوارها تعبیه شده است. گچ بری های این قسمت از ساختمان كه به «اتاق صوت» مشهور است و انواع این كار كه با گچ تعبیه شده بسیار ظریف است و كوچک ترین اشاره‌ای كه در اثر برخورد دست یا شیی دیگری به آن ها حاصل شود آن ها را در هم می ‌شكند، نقش آكوستیک دارد كه مكانی برای اجرای موسیقی بوده است. به این ترتیب نغمه ‌ها و صداها طبیعی بدون انعكاس صوت به گوش می رسد و از فراز آخرین طبقه آن بهترین منظره شهر باستانی اصفهان و تغییرات و تحولات هزار ساله اخیر آن به خوبی پدیدار است. تالار با شكوه آن در سال 1054 هجری در زمان سلطنت شاه عباس دوم به بنای اصلی افزوده شده است این بنا پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان توسط شاه عباس اول بین سالهای ۹۷۳ تا ۹۷۷ خورشیدی بعنوان مقر و دولتخانه حکومتی سلاطین صفوی شروع به ساخت شد این کاخ طی ۵ مرحله معماری و در زمان جانشینان شاه عباس اول بخصوص شاه عباس دوم و شاه سلیمان بین ۷۰ تا ۱۰۰ سال ادامه و تکمیل یافت. حتی به دلیل وجود کتیبه‌ای بخط نستعلیق در زمان شاه سلطان حسین آخرین پادشاه صفوی، تزئینات طبقه سوم اضافه یا مرمت شده‌است کتیبه یا سند مستندی مبنی بر عنوان نام معمار بنا در دست نیست ولی به احتمال زیاد معمار بنا یکی از استادان و معماران مهندس معروفی چون استاد علی اکبر اصفهانی یا استاد محمدرضا ابن استاد حسین بنای اصفهانی دو معمار مشهور مساجد جامع عباسی و مسجد شیخ لطف الله بوده‌است. تزئینات خارجی بوسیله آجر که در لچکها (قسمتهای هلالی در بالای هر ورودی) بوسیله کاشی هفت رنگ و تزئینات و خطوط اسلیمی می‌باشد و تزئینات داخلی بوسیله نقوش زیبای گل و بته و شکارگاه و حیوانت و پرندگان بر روی گچ (لایه چینی و کشته بری) و یا مینیاتورهای تصویری ایرانی (به سبک نقاشی‌های رضا عباسی) و خارجی (بوسیله نقاشان اروپایی که در زمان شاه سلیمان در دربار صفوی حضور داشتند به سبک نقاشی اروپایی به سبک توسط نقاشان معروفی مانند آنژل ولوکار) می‌باشد. ساخت بنایی تنها به عنوان ورودی جهت سایر بناها و مجموعه کاخهای سلطنتی می‌باشد در این مرحله لزوم گسترش بنا و اضافه نمودن طبقات فوقانی بدلیل گسترش پایتخت و افزایش جمعیت شهری و با اهمیت جلوه دادن مقر حکومتی احساس گردید. بدین منظور طبقات سوم و چهارم و نیم طبقه پنجم اضافه گردیدندتکمیل ساختمان برجی شکل کاخ با اضافه نمودن آخرین طبقه (معروف به سالن موسیقی). اضافه نمودن پیش زدگی به سمت میدان نقش جهان (میدان امام خمینی) جهت افزایش طول کاخ و تبدیل آن به ایوان ستوندار در مرحله بعدی ساختماناضافه نمودن ۱۸ ستون به ایوان با فضا ایجاد شده مرحله قبل بعلاوه ایجاد پله‌های شاهی و ساخت و تکمیل سیستم آبرسانی بنا جهت انتقال آب به طبقات به خصوص حوض مسی ایوان این کاخ در حال حاضر دارای سه دستگاه پله، شامل دو دستگاه پله مارپیچ بصورت قرینه در قسمت غربی ساختمان و یک دستگاه پله بصورت پلکانی (بصورت چند پله و اتاقهای بین راه به شکل زیگزاگی) معروف به پله‌های شاهی که به منظور تشریفات ساخته شده‌است بنای عالی قاپو با ارتفاعی حدود ۳۶ متر تا کف بازار بلندترین کاخ چند طبقه تا چند دهه اخیر در شهر اصفهان بوده‌است. بدلیل اضافات و الحاقات معماری در هر سو نمایی متفاوت دارد به طوری که از جلو بنا از میدان نقش جهان ۲ طبقه از پشت ساختمان ۵ طبقه، از طرفین بنا ۳ طبقه و با احتساب طبقه همکف بعنوان اولین طبقه، در کل ۶ طبقه می‌باشد دربارهٔ آستانه کاخ عالی‌قاپو چنین گفته است: کاخ عالی‌قاپو دارای آستانه‌ای است از جنس مرمر که در تکریم و اجلال پادشاه سهم عمده‌ای دارد و عابرینی که می‌خواهند بدون شرف‌یابی به خدمت شاه برسند در آنجا به زمین می‌افتند و آستانه را می‌بوسند بنابرین همه سعی می‌کنند کفششان به آستانه نخورد وگرنه نگهبان آنان کتک جانانه‌ای می‌زند.